Xử lý nguồn ô nhiễm không khí để bảo vệ và nâng cao sức khỏe, tăng cường phát triển và nâng cao năng suất, theo ý kiến của các cơ quan của Liên hợp quốc tại Việt Nam nhân kỷ niệm Ngày Môi trường Thế giới (ngày 5 tháng 6)

“Cảm thấy nghẹt thở” là tiêu đề được đăng tải trên tờ Viet Nam News ngày 22 tháng 3 năm nay, khi cuộc khảo sát thường niên của IQAir xếp Việt Nam là quốc gia ô nhiễm cao thứ 2 trong khu vực ASEAN và có chất lượng không khí kém thứ 22 trên toàn cầu. Hà Nội được xếp hạng thành phố ô nhiễm thứ 8 trên thế giới.

Số liệu thống kê ô nhiễm không khí mới nhất vẽ nên một bức tranh đáng lo ngại. Trong tháng 3, người dân Hà Nội chỉ trải qua một ngày có chất lượng không khí ở mức “vừa phải”, không có ngày nào chất lượng không khí ở mức “tốt”.[1] Ô nhiễm không khí quay trở lại mức trước đại dịch vào năm 2023, khi Việt Nam chứng kiến ​​mức độ các hạt bụi mịn PM2.5 , có hại trong không khí mà tất cả chúng ta đều hít thở tăng 9%. Trung bình vào năm 2023, chỉ số PM2.5 của Việt Nam cao gấp gần sáu lần mức khuyến nghị của WHO.[2]

Chất lượng không khí kém là nguy cơ lớn đối với sức khỏe ở Việt Nam và trên toàn cầu. Hạt vật chất hay bụi mịn PM (các hạt mịn chứa nhiều chất ô nhiễm và độc tố khác nhau) xâm nhập sâu vào phổi và hệ thống tim mạch của con người. Tất cả chúng ta đều biết về nguy cơ sức khỏe khi hút thuốc lá: nguy cơ sức khỏe khi tiếp xúc với mức độ ô nhiễm không khí cao cũng tương tự như vậy. Những ảnh hưởng đến sức khỏe trong ngắn hạn bao gồm chứng khó thở, nhiễm trùng đường hô hấp và làm trầm trọng thêm những tình trạng đã có từ trước như bệnh hen. Những nguy cơ về sức khỏe về lâu dài do tiếp xúc với ô nhiễm không khí kéo dài bao gồm đột quỵ, bệnh tim, ung thư phổi và bệnh phổi tắc nghẽn mãn tính.[3]

Ô nhiễm không khí gây ra khoảng 7 triệu ca tử vong trên toàn cầu mỗi năm và ít nhất 70.000 ca tử vong mỗi năm ở Việt Nam, khiến cho tuổi thọ trung bình bị rút ngắn 1,4 năm.[4] Nếu không hành động để giải quyết các tác động đến sức khỏe, ô nhiễm không khí có thể có nguy cơ ảnh hưởng đến mức tăng tuổi thọ đáng kể mà Việt Nam đã đạt được trong những thập kỷ gần đây.

Mọi người đều có nguy cơ mắc bệnh, nhưng một số người  có nguy cơ cao hơn những người khác, bao gồm cả người mắc các bệnh về phổi như hen suyễn hoặc bệnh phổi tắc nghẽn mạn tính; trẻ em, đặc biệt là trẻ dưới 5 tuổi, là nhóm có nguy cơ cao mắc các bệnh nhiễm trùng đường hô hấp cấp tính như viêm phổi, chịu ảnh hưởng đến sự phát triển và chức năng của phổi, gây ra ước tính 7% tổng số ca tử vong có thể do ô nhiễm không khí ở Việt Nam; người cao tuổi; người mắc bệnh tim mạch và/hoặc tiểu đường; những người làm việc hoặc tập thể dục với cường độ cao ngoài trời; và những người sống hoặc làm việc gần các nguồn ô nhiễm bao gồm đường cao tốc mật độ cao, công trường phá dỡ và xây dựng, khu công nghiệp, khu đốt rác thải lộ thiên và khu vực cháy rừng. Phụ nữ mang thai và thai nhi phải đối mặt với những nguy cơ đặc biệt, phơi nhiễm trong thời kỳ mang thai có liên quan đến tình trạng đẻ non và thiếu cân khi sinh. Hơn nữa, không khí không trong lành  có liên quan đến chứng rối loạn thần kinh, béo phì ở trẻ em và các vấn đề về sức khỏe tâm thần.

Ô nhiễm không khí trong nhà, tuy thường bị bỏ qua, nhưng cũng là một nguyên nhân chính, gây ra bệnh tật và tử vong. Trong năm 2020, ô nhiễm không khí trong nhà là nguyên nhân gây ra gần một nửa số ca tử vong liên quan đến ô nhiễm không khí – ước tính khoảng 3,2 triệu người – bao gồm cả những cái chết bi thảm của hơn 237.000 trẻ em dưới 5 tuổi. Một nghiên cứu mới trên 15.000 trẻ em ở Thành phố Hồ Chí Minh đã chứng minh mối liên hệ giữa các triệu chứng đường hô hấp và chất lượng không khí kém trong nhà do hút thuốc thụ động và nấu ăn bằng than, củi hoặc dầu hỏa. Ô nhiễm không khí trong nhà cũng có tác động khác biệt về giới tính, khi mà phụ nữ có xu hướng tiếp xúc với ô nhiễm không khí trong nhà nhiều hơn nam giới.  

Ô nhiễm không khí là mối nguy hiểm cho sức khỏe và điều này cũng là tin xấu đối với cộng đồng, xã hội và nền kinh tế Việt Nam. Ô nhiễm không khí làm giảm năng suất của người lao động, tác động tiêu cực đến năng suất cây trồng và chăn nuôi, giảm doanh thu du lịch trong nước và quốc tế cũng như đầu tư quốc tế và gây thiệt hại cho các công trình di sản do mưa axit, và làm suy thoái hệ sinh thái và đa dạng sinh học. Ngân hàng Thế giới ước tính ô nhiễm không khí gây ra thiệt hại về xã hội và kinh tế cho Việt Nam, bao gồm cả tử vong sớm và bệnh tật, lên đến hơn 13 tỷ USD mỗi năm, chưa bao gồm chi phí làm sạch trong tương lai. Con số này tương đương với 4% tổng sản phẩm quốc nội (GDP) của đất nước.[5]  

Có một tin tốt là việc tăng cường hành động để giải quyết tình trạng ô nhiễm không khí và giảm tác động của ô nhiễm không khí đến sức khỏe sẽ không chỉ tốt cho sức khỏe: không khí sạch và bầu trời trong xanh còn mang lại lợi ích đáng kể cho xã hội và nền kinh tế Việt Nam. Các chiến lược giải quyết tình trạng ô nhiễm không khí cũng góp phần đáp ứng các mục tiêu giảm nhẹ về khí hậu, cho phép tiếp cận nhiều hơn với năng lượng sạch, tăng cường quản lý môi trường, đồng thời luôn làm cho các thành phố trở nên đáng sống và bền vững hơn. Sức khỏe được cải thiện cũng cho phép đạt được kết quả giáo dục và năng suất lao động. Đây chỉ là một vài lợi ích đồng thời trong số nhiều lợi ích của việc giải quyết tình trạng ô nhiễm không khí. Hành động hướng tới không khí sạch sẽ đẩy nhanh tiến độ đạt được các Mục tiêu Phát triển Bền vững năm 2030.

Ngày Môi trường Thế giới tập trung mối quan tâm toàn cầu vào những thách thức môi trường cấp bách của thời đại chúng ta - bao gồm cả ô nhiễm không khí. Đây cũng là lời kêu gọi hành động – khai thác sức mạnh của Chính phủ, doanh nghiệp và cá nhân để khôi phục bầu trời xanh và không khí trong lành tại Việt Nam.

Hành động này có thể bắt đầu từ cấp độ cá nhân: mọi người có thể thực hiện các biện pháp để bảo vệ bản thân và con mình khỏi tiếp xúc với ô nhiễm không khí vào những ngày ô nhiễm nặng (ví dụ, hạn chế tập thể dục kéo dài hoặc căng thẳng ngoài trời, đeo khẩu trang vừa vặn có thể lọc được PM2.5 và sử dụng máy lọc không khí trong nhà nếu có thể). Nhưng điều quan trọng là phải nhận ra rằng khả năng tiếp cận các “biện pháp đối phó” này là không đồng đều – ví dụ, nhiều người làm việc ngoài trời và không thể chỉ ở trong nhà cho đến khi không khí trong lành, và máy lọc không khí hiệu quả thì đắt tiền và do đó, nằm ngoài khả năng của nhiều người dân Việt Nam.  

Do đó, việc giải quyết ô nhiễm không khí một cách hiệu quả – nhằm mang lại sức khỏe và các lợi ích khác cho tất cả mọi người – đòi hỏi phải có thay đổi ở cấp chính sách, cấp ngành để giải quyết ô nhiễm từ nguồn gốc của nó. Nghĩa là, để làm sạch không khí mà chúng ta hít thở đòi hỏi Việt Nam phải giảm sự phụ thuộc vào nhiên liệu hóa thạch để sử dụng năng lượng và vận chuyển, chuyển sang sử dụng các phương tiện mới hơn, sạch hơn và quản lý chất thải tốt hơn như giảm việc đốt rơm rạ và rác thải ngoài trời. Do nhiều nguồn gây ô nhiễm không khí ngoài trời cũng là nguồn phát thải carbon (chẳng hạn, nhiên liệu hóa thạch), việc giảm ô nhiễm không khí cũng như giảm các tác nhân và tác động của biến đổi khí hậu phải đi đôi với nhau, như một phần trong cách tiếp cận hợp lý để phát triển bền vững.

Dưới sự lãnh đạo tích cực của Thủ tướng Chính phủ, Chính phủ Việt Nam đã đặt ra các mục tiêu hành động đầy tham vọng về biến đổi khí hậu, điều này sẽ mang lại lợi ích đáng kể cho việc giải quyết tình trạng ô nhiễm không khí. Tại Hội nghị về Biến đổi Khí hậu của Liên Hợp Quốc năm 2021 (COP26), Việt Nam cam kết đạt mức phát thải carbon bằng 0 vào năm 2050. Vào tháng 12 năm 2022, Việt Nam và Nhóm Đối tác Quốc tế đã công bố Quan hệ Đối tác Chuyển đổi Năng lượng Công bằng (JETP), nhằm mục đích giải phóng nguồn tài chính để hỗ trợ đất nước đẩy nhanh quá trình chuyển đổi sang các nguồn năng lượng sạch, tái tạo.[6] Gần đây hơn, Việt Nam cũng đã gia nhập Liên minh hành động về biến đổi khí hậu và sức khỏe của WHO.

Liên hợp quốc hoan nghênh những cam kết này, đã phát đi một tín hiệu quan trọng rằng giải quyết vấn đề biến đổi khí hậu – và cải thiện chất lượng không khí – là ưu tiên hàng đầu của Việt Nam. Chúng tôi cũng rất vui mừng khi thấy những tiến triển trong quá trình thực hiện – như các tiêu chuẩn khí thải nghiêm ngặt hơn đối với ô tô mới được ban hành vào tháng 1 năm 2022 mà nếu được thực thi hiệu quả, sẽ giảm ô nhiễm do giao thông gây ra.

Tuy nhiên, vẫn còn cơ hội để tăng cường hành động hơn nữa cả trong ngắn hạn và trung/dài hạn nhằm giảm thiểu tác động đến sức khỏe của ô nhiễm không khí và hiện thực hóa lợi ích từ việc này đối với nền kinh tế và xã hội Việt Nam.

Ví dụ: các chiến lược đã được chứng minh là có hiệu quả ở các thành phố và quốc gia khác bao gồm:

• Tăng cường giám sát, dự báo và cung cấp thông tin về chất lượng không khí cho công chúng, nhằm giúp cung cấp thông tin về các bước mà từng người có thể thực hiện để giảm mức độ phơi nhiễm trong những ngày ô nhiễm;
• Các biện pháp giúp bảo vệ trẻ nhỏ và những người dễ bị tổn thương nhất, như tăng cường các hệ thống trong và xung quanh trường học, trung tâm giữ trẻ, bệnh viện và nhà ở để giám sát chất lượng không khí, cải thiện hệ thống thông gió và lọc không khí;
• Các biện pháp giảm nhẹ ngắn hạn có thể được thực hiện ở cấp địa phương trong những đợt ô nhiễm nặng, như biện pháp giảm số lượng phương tiện trên đường, tạm dừng hoạt động xây dựng và công nghiệp, và khuyến khích chuyển đổi sang biện pháp xây dựng bền vững, như sử dụng thiết bị phát thải thấp hoặc bằng không và giải pháp công nghệ hạn chế bụi và tăng cường giám sát các nhà máy nhiệt điện than để đảm bảo thực thi nghiêm ngặt mức giới hạn phát thải;
• Đẩy nhanh điện khí hóa giao thông công cộng và khuyến khích người dân chuyển sang sử dụng xe điện;
• Các bước tăng cường quản lý chất thải, đặc biệt là chấm dứt việc đốt rác và giảm dần việc đốt rơm rạ và sinh khối.;
• Hỗ trợ các hộ gia đình tiếp cận các nguồn năng lượng sạch hơn, bao gồm cả năng lượng để nấu ăn;
• Và tất nhiên, ở cấp độ kinh tế vĩ mô, đẩy nhanh hành động để loại bỏ dần nhiên liệu hóa thạch và chuyển đổi sang các nguồn năng lượng sạch hơn.
  

Sẽ có nhiều cơ hội sắp tới để thể chế hóa cam kết của Việt Nam trong việc giải quyết vấn đề biến đổi khí hậu và ô nhiễm không khí bằng các luật và chính sách khác nhau. Ví dụ: khi Kế hoạch hành động quốc gia về quản lý chất lượng không khí giai đoạn 2021-2025 kết thúc và những người ra quyết định xem xét định hình kế hoạch tiếp theo như thế nào, chúng tôi hy vọng sẽ thấy được một cam kết đẩy mạnh hành động để cải thiện chất lượng không khí. Đóng góp do quốc gia tự quyết định (NDC) tiếp theo của Việt Nam theo Công ước khung của Liên hợp quốc về biến đổi khí hậu (UNFCCC), dự kiến ​​sẽ hoàn thành vào cuối năm 2025, cũng sẽ là cơ hội để hình thành nên cách Việt Nam sẽ đáp ứng các cam kết giảm phát thải khí nhà kính như thế nào.    

Quyền hít thở không khí trong lành là một trong những quyền cơ bản nhất của tất cả mọi người trên hành tinh này. WHO, UNDP và UNICEF sẵn sàng hỗ trợ Chính phủ Việt Nam đảm bảo tất cả mọi người ở Việt Nam đều được hưởng quyền này – ủng hộ các cam kết của Chính phủ trong việc bảo vệ và nâng cao sức khỏe cũng như phát triển kinh tế và xã hội bền vững, nhằm tạo ra một tương lai tươi sáng hơn, khỏe mạnh hơn và công bằng hơn.