Chăm sóc người mắc bệnh không lây nhiễm tại Việt Nam: khi dịch vụ y tế gần nhất là dịch vụ tốt nhất

Từ cuối năm 2022, một dự án thí điểm do WHO hỗ trợ đã đưa dịch vụ quản lý điều trị bệnh không lây nhiễm bao gồm tăng huyết áp đến gần với người dân tại thành phố Hồ Chí Minh, Việt Nam hơn. Dự án đã và đang mang lại nhiều lợi ích tới người bệnh, gia đình và hệ thống chăm sóc sức khỏe.

Vào một sáng nắng nóng gay gắt đầu hè năm 2024, bà Đoàn Thị Hiền, 77 tuổi, đi bộ tới trạm y tế xã Nhị Bình, thành phố Hồ Chí Minh.

Được chẩn đoán mắc bệnh tăng huyết áp cách đây 19 năm, bà Hiền đã phải dựa vào người thân trong gia đình đưa đón  tới trung tâm y tế huyện để thăm khám và lấy thuốc. Tuy nhiên, từ cuối năm 2022, một dự án thí điểm do WHO hỗ trợ đã đưa dịch vụ quản lý điều trị bệnh không lây nhiễm bao gồm tăng huyết áp tới gần hơn nơi sinh sống của  bà Hiền cũng như hàng triệu người mắc các bệnh không lây nhiễm tại Việt Nam.

Bà Hiền, 77 tuổi, hiện đang sinh sống tại xã Nhị Bình, thành phố Hồ Chí Minh

Trên toàn thế giới, các bệnh không lây nhiễm bao gồm bệnh tim, đột quỵ, ung thư, đái tháo đường và bệnh phổi mạn tính giết chết 41 triệu người mỗi năm; nghĩa là, cứ bốn người thì khoảng ba người sẽ tử vong do các bệnh không lây nhiễm. Tại Việt Nam, các ca bệnh không lây nhiễm là nguyên nhân gây ra 80% số ca tử vong. Việt Nam đã có những cải thiện đáng kể về chăm sóc sức khỏe bà mẹ và trẻ em, giảm mắc và tử vong do các bệnh truyền nhiễm như sốt rét và lao, nhưng các bệnh không lây nhiễm vẫn là một thách thức đáng kể đối với sức khỏe người dân. Nhiều người mắc bệnh mà không biết mình bị bệnh; do vậy có khoảng 70 – 80% người bị mắc bệnh tăng huyết áp hoặc đái tháo đường mà không được điều trị.

Bệnh không lây nhiễm đã trở thành một vấn đề cấp bách khi tỷ lệ mắc các bệnh này tăng mạnh ở Việt Nam trong vài năm vừa qua. Từ năm 2015 đến năm 2021, tỷ lệ mắc bệnh tăng huyết áp ở người trưởng thành ở Việt Nam đã tăng từ khoảng 1 trong 5 người lên hơn 1 trong 4 người; tỷ lệ mắc bệnh đái tháo đường cũng tăng từ 1 trong 24 người lên 1 trong 14 người.

Phát hiện sớm và điều trị kịp thời là chìa khóa để quản lý hiệu quả các ca bệnh không lây nhiễm. Tuy nhiên, nhiều người mắc bệnh không có  bất kỳ triệu chứng nào cho đến khi bệnh đã trở nặng. Một cách để đối phó với thách thức này là chủ động khám phát hiện tại cộng đồng để điều trị sớm.

Từ năm 2016, WHO đã hợp tác với Bộ Y tế nhằm đảm bảo có nhiều người hơn có thể tiếp cận với các phương pháp điều trị bệnh mà họ cần. Theo đó, các trạm y tế đảm nhiệm  quản lý điều trị tới 80% bệnh nhân mắc bệnh không lây nhiễm ở thể nhẹ và vừa thông qua quy trình và bộ công cụ được chuẩn hóa trên toàn quốc.

Cán bộ y tế tại các trạm y tế được tham gia các khóa tập huấn sử dụng bộ công cụ do WHO hỗ trợ phát triển, bao gồm phác đồ đơn giản cho chẩn đoán và điều trị tăng huyết áp và đái tháo đường và hệ thống báo cáo ca bệnh trực tuyến giúp theo dõi tiến triển. Việc lồng ghép dự phòng, quản lý điều trị bệnh không lây nhiễm vào chăm sóc sức khỏe ban đầu thúc đẩy phòng ngừa bệnh, giảm chi phí điều trị và giảm thiểu nguy cơ mắc các biến chứng như nhồi máu cơ tim, đột quỵ, cắt cụt chi và mù lòa cho người bệnh. Bằng cách sử dụng tốt hơn các nguồn lực của hệ thống y tế, phương pháp tiếp cận lồng ghép này giúp cho người bệnh có một cuộc sống khỏe mạnh hơn, an toàn hơn.

WHO đã hợp tác với Bộ Y tế, các Viện Vệ sinh dịch tễ, Viện Y tế công cộng đưa phác đồ điều trị đơn giản và bộ công cụ tới 52 trong số 63 tỉnh thành của cả nước.

Ông Hồng Pho Mẫn, 62 tuổi, đang được đo huyết áp tại Trạm y tế Phường 5, Quận 3, thành phố Hồ Chí Minh

Thành phố Hồ Chí Minh là thành phố lớn nhất của cả nước với hơn 9 triệu người dân đang sinh sống. Từ cuối năm 2022, WHO đã hỗ trợ 10 trong số 22 trung tâm y tế quận, huyện và 43 trong số 310 trạm y tế xã/phường của thành phố thực hiện dự án thí điểm lồng ghép quản lý  điều trị bệnh không lây nhiễm trong chăm sóc sức khỏe ban đầu. Trong năm 2024, thành phố Hồ Chí Minh sẽ tiến hành triển khai mở rộng mô hình lồng ghép này tới các trạm y tế và trung tâm y tế còn lại.

Trong suốt gần hai thập kỷ sống với căn bệnh tăng huyết áp, bà Hiền phải nhờ con trai hoặc con dâu đưa bà tới khám và nhận thuốc tại trung tâm y tế huyện Hóc Môn cách nhà hơn 10 cây số. Giờ đây, với mô hình quản lý bệnh không lây nhiễm tại y tế tuyến cơ sở, bà Hiền có thể tới khám và lấy thuốc ngay tại trạm y tế xã Nhị Bình nơi bà đang sống.

“Ở trên huyện có khi phải chờ đến chiều mới xong lần khám, hết cả một ngày. Ở đây thì chờ chút xíu là được khám rồi. Trạm [y tế] cách nhà có nửa cây số.”

“Mình già cả rồi, mình khám và lấy thuốc ở đây thuận tiện hơn. Rất là tốt,” bà Hiền cho biết.

Bà Hiền trò chuyện cùng ông Lại Đức Trường, cán bộ  của WHO

Bà Hiền cũng thích được khám tại trạm y tế xã bởi bác sĩ có nhiều thời gian hơn để trao đổi, cung cấp thông tin cũng như trả lời các câu hỏi về tình trạng bệnh của bà. Tại các trung tâm y tế huyện hoặc bệnh viện thường rất đông bệnh nhân, không phải lúc nào bà cũng có thể làm được việc này.

“Nghe lời bác sĩ, mình ăn bớt muối,” bà Hiền chia sẻ. “Hiện nay huyết áp ổn định rồi. Mình vẫn đi xe đạp, đi bộ được”.

Đối với bác sĩ Phạm Văn Nghĩa của trạm y tế xã Nhị Bình, nhân viên y tế đưa ra lời khuyên để bệnh nhân thay đổi lối sống như ngừng hút thuốc lá, không uống rượu, và chế độ ăn uống hợp lý là rất quan trọng trong phòng ngừa và kiểm soát các bệnh không lây nhiễm.

“Trạm y tế  là cầu nối giữa người dân và hệ thống y tế. Chúng tôi hiểu rõ bệnh nhân của mình. Chúng tôi không chỉ hiểu về tình trạng bệnh mà còn biết hoàn cảnh của họ. Chúng tôi quen gia đình của họ và biết nguyên nhân vì sao họ lại mắc bệnh, họ hút thuốc thế nào, uống rượu ra sao, thói quen ngủ thế nào”.

Bác sĩ Phạm Văn Nghĩa tại trạm y tế xã Nhị Bình

Từ tháng 2 năm 2023 đến tháng 1 năm 2024, số bệnh nhân tăng huyết áp tới khám tại các trạm y tế đã tăng gần gấp đôi, số bệnh nhân đái tháo đường tới khám đã tăng gấp gần 4 lần. Qua điều trị, thêm 20% bệnh nhân ổn định huyết áp và thêm 56% bệnh nhân kiểm soát được lượng đường trong máu. Nguồn cung cấp thuốc thiết yếu cũng được cải thiện rõ rệt với nhiều trạm y tế xã có đủ ba loại thuốc điều trị cho tăng huyết áp và hai loại thuốc cho đái tháo đường theo như phác đồ của Bộ Y tế.

Theo Tiến sỹ Angela Pratt, Trưởng đại diện WHO tại Việt Nam, “Hệ thống y tế của Việt Nam đang ở trong một thời điểm quan trọng, khi mà dân số già hóa nhanh chóng, gánh nặng bệnh tật thay đổi – bao gồm cả làn sóng gia tăng các bệnh không lây nhiễm cũng như nền kinh tế đang phát triển nhanh chóng. Tất cả đều tạo ra nhu cầu ngày càng tăng đối với các dịch vụ y tế có chất lượng.”

“Việc tạo ra một hệ thống chăm sóc sức khỏe ban đầu mạnh mẽ hơn, tích hợp hơn để giúp đáp ứng nhu cầu chăm sóc sức khỏe thiết yếu cho tất cả người dân là vô cùng quan trọng. WHO rất tự hào được hợp tác với Bộ Y tế, các cơ quan và đối tác y tế  địa phương, cùng với sự đồng hành của Tổ chức Resolve to Save Lives, trong tăng cường quản lý điều trị tăng huyết áp và đái tháo đường lồng ghép trong chăm sóc sức khỏe ban đầu để người dân có thể được  sàng lọc, phát hiện và điều trị kịp thời”.

Với thành công tại thành phố Hồ Chí Minh, mô hình lồng ghép quản lý bệnh không lây nhiễm sẽ được tiếp tục triển khai mở rộng tại nhiều địa phương trên cả nước. Trong tương lai, nhiều tình trạng bệnh lý mạn tính khác như trầm cảm, HIV/AIDS, bệnh hô hấp tắc nghẽn mãn tính và hen suyễn cũng sẽ được đưa vào chăm sóc sức khỏe ban đầu. Việc mở rộng quản lý điều trị các bệnh mạn tính tại tuyến cơ sở sẽ tạo ra sự khác biệt đáng kể trong công tác đưa dịch vụ chăm sóc sức khỏe đến gần hơn với người dân và cải thiện chất lượng cuộc sống cho hàng triệu người trên khắp cả nước.