Dồn tổng lực về đích loại trừ sốt rét tại Việt Nam

Trong 5 năm qua, số ca mắc sốt rét ở Việt Nam đã giảm mạnh. Vào ngày 25/4 năm nay, khi đất nước kỉ niệm Ngày Thế giới Phòng chống Sốt rét, mọi nỗ lực đang được tập trung vào các hoạt động trong giai đoạn cuối tiến tới loại trừ căn bệnh này.

Năm 2024, Việt Nam báo cáo số ca mắc thấp kỉ lục – chỉ 353 ca, trong đó bao gồm 171 ca sốt rét ngoại lai. So với hơn 4600 ca được báo cáo vào năm 2019, con số này đã giảm hơn 90%.

Thêm vào đó, Việt Nam cũng không ghi nhận bất kỳ ca tử vong nào do sốt rét vào năm 2024. Tính tới thời điểm hiện tại, 48 tỉnh và thành phố đã được chính thức công nhận loại trừ sốt rét. Đây là một bước tiến đáng kể hướng tới mục tiêu quốc gia loại trừ sốt rét vào năm 2030 hoặc thậm chí có thể  sớm hơn.

Những tiến bộ của Việt Nam là kết quả của sự cống hiến và tận tụy của các cán bộ làm công tác chăm sóc sức khỏe tại những cộng đồng xa xôi nhất dưới sự lãnh đạo của chinh quyền địa phương, sự hỗ trợ của các Viện Sốt rét, Ký sinh trùng và Côn trùng quốc gia và khu vực; các cơ sở y tế tuyến tỉnh, tuyến huyện, tuyến xã cũng như các nhà tài trợ và đối tác, trong đó có Tổ chức Y tế Thế giới (WHO).

Để tiến tới loại trừ sốt rét, chúng ta cần phải đầu tư vào các dịch vụ y tế thiết yếu, bao gồm sàng lọc và chẩn đoán nhanh những người trong nhóm có nguy cơ cao; duy trì năng lực chẩn đoán tại các trung tâm y tế để phát hiện sớm và điều trị kịp thời; thực hiện các biện pháp phòng bệnh như phun hóa chất diệt côn trùng trong nhà và sử dụng màn chống muỗi tại những khu vực sốt rét dễ lây lan; và cấp phát thuốc chống sốt rét cho tất cả người dân trong khu vực có nguy cơ cao dù cho họ có mắc bệnh hay không. Cách tiếp cận tập trung này phản ánh rất rõ chủ đề ngày Thế giới Phòng chống Sốt rét năm nay của quốc gia , đó là “Dồn tổng lực về đích loại trừ sốt rét tại Việt Nam”.

Khi số ca mắc sốt rét tập trung tại một số cộng đồng ở vùng sâu vùng xa, chúng ta cần nỗ lực để tiếp cận với những người có nguy cơ cao nhất. Tỉnh Lai Châu của khu vực Tây Bắc Việt Nam, giáp với Trung Quốc là một ví dụ.

Trong nhiều năm liền, tỉnh Lai Châu đã báo cáo gần 100 trường hợp mắc sốt rét do ký sinh trùng Plasmodium vivax mỗi năm tại các cộng đồng người La Hủ tại huyện Mường Tè. Bệnh do chủng sốt rét này gây ra có thể khó phát hiện và có thể tái đi tái lại với rất ít triệu chứng và  kí sinh trùng có thể tồn tại trong cơ thể của bất kỳ ai bị đốt bởi muỗi mang mầm bệnh.

Làng Pa Vệ Sủ ở huyện Mường Tè, tỉnh Lai Châu, Việt Nam. Ảnh: UNOPS ARHC

Năm 2024, bên cạnh các can thiệp phòng chống sốt rét đã triển khai, người dân tại các thôn bản có nguy cơ cao mắc sốt rét tại tỉnh Lai Châu đã được phát thuốc chống sốt rét, kể cả khi họ không mắc bệnh Hình thức cấp phát thuốc diện rộng này nhắm tới những ca chưa được phát hiện và ngăn chặn quá trình truyền bệnh.

Cách làm này đã đem tới kết quả ấn tượng: số ca mắc sốt rét ở Lai Châu đã giảm 83% chỉ trong vòng một năm (từ 93 ca vào năm 2023 xuống còn 16 ca vào năm 2024).

Yếu tố quan trọng dẫn đến thành công này là sự tận tụy của các nhân viên y tế địa phương, với sự hỗ trợ của Viện Sốt rét – Ký sinh trùng – Côn trùng Trung ương, Sở Y tế tỉnh Lai Châu và Trung tâm Kiểm soát Bệnh tật tỉnh.

Vàng Thị Hạc, 34 tuổi, là một nhân viên y tế và cán bộ chuyên trách về sốt rét tại Trạm Y tế xã Pa Vệ Sủ, huyện Mường Tè. Trạm y tế là điểm khám bệnh của 12 thôn bản với 748 hộ gia đình và 2931 nhân khẩu. Hầu hết người dân đều làm việc tại các khu vực có nguy cơ mắc bệnh cao như trong rừng và các khu mỏ. 

Nhân viên y tế Vàng Thị Hạc tại trạm y tế xã Pa Vệ Sủ, tỉnh Lai Châu, Việt Nam. Ảnh: UNOPS ARHC

Chị Hạc và đồng nghiệp luôn trong tâm thế nỗ lực nhiều hơn nữa để đến với những nhóm dân số khó tiếp cận trong xã. Đường đi không phải lúc nào cũng thuận lợi và phải mất ít nhất ba tiếng đồng hồ mới có thể đến được với các thôn bản xa xôi. Điều này càng khó khăn hơn khi chị Hạc mắc căn bệnh đau đầu gối mãn tính.

“Dù giá nào tôi cũng sẽ đến được với người dân. Chăm sóc cho người dân là trách nhiệm của tôi,” chị nói.

Tiến sĩ Hoàng Đình Cảnh, Viện trưởng Viện Sốt rét – Ký sinh trùng – Côn trùng Trung ương cho biết: “Trong 5 năm vừa qua, với sự hỗ trợ từ Quỹ Toàn cầu, WHO và các đối tác, Việt Nam đã có những bước tiến ấn tượng trong giảm số ca mắc và tử vong do sốt rét.

“Để đạt được mục tiêu loại trừ sốt rét vào năm 2030, chúng ta cần nỗ lực hơn nữa và tập trung nhiều hơn vào công tác kiểm soát bệnh tại một số tỉnh. Đồng thời, chúng ta cũng cần ngăn ngừa sốt rét xuất hiện trở lại tại các tỉnh đã được công nhận loại trừ bệnh. Chúng tôi mong muốn có thể tiếp tục nhận được sự hỗ trợ quý báu từ WHO và các nhà tài trợ.”

Nhân viên y tế Vàng Thị Hạc đang tiến hành soi kính hiển vi sốt rét tại trạm y tế xã Pa Vệ Sủ, tỉnh Lai Châu, Việt Nam. Ảnh: UNOPS ARHC

Trưởng Đại diện Tổ chức Y tế Thế giới tại Việt Nam, Tiến sĩ Angela Pratt cho biết cách làm của Việt Nam thể hiện rõ chủ đề toàn cầu của Ngày Thế giới Phòng chống Sốt rét năm nay, đó là “Chấm dứt sốt rét – Trách nhiệm của chúng ta: Tái đầu tư, Đổi mới tư duy, Hành động quyết liệt”.

“Để Việt Nam đạt được mục tiêu loại trừ sốt rét vào năm 2030, cần phải tái đầu tư bằng tăng cường cam kết tài chính – bao gồm cả nguồn tài trợ trong nước nhằm đảm bảo kiểm soát bệnh một cách bền vững.

“Chúng ta cũng cần tiếp tục ưu tiên sử dụng các công cụ đã được chứng minh tính hiệu quả, bao gồm kiểm soát véc tơ gây bệnh, phát hiện, chẩn đoán và điều trị kịp thời. Bên cạnh đó, chúng ta cần đổi mới tư duy trong việc giải quyết tình trạng nhiễm bệnh kéo dài bằng các biện pháp can thiệp bao gồm phát hiện ca bệnh chủ động, kiểm soát véc tơ và khi phù hợp, áp dụng các chiến lược như tỉnh Lai Châu đã làm.

“Và cuối cùng, chúng ta cần hành động quyết liệt để thu hẹp khoảng cách trong việc tiếp cận dịch vụ chăm sóc sức khỏe, thông tin và nguồn lực cho các cộng đồng dân tộc thiểu số ở vùng sâu vùng xa, để họ có thể tự bảo vệ bản thân.”

Việt Nam đang hướng tới ngăn chặn lây truyền sốt rét từ năm 2027 để có thể đạt được mục tiêu quốc gia là được WHO chứng nhận không còn sốt rét vào năm 2030.

Năm 2025, WHO rất tự hào khi được hợp tác với Việt Nam để xây dựng chiến lược quốc gia giai đoạn 2026-2030 hướng tới mục tiêu loại trừ sốt rét vào năm 2030. Để chuẩn bị cho kế hoạch này, WHO sẽ hỗ trợ Việt Nam đánh giá việc thực hiện chương trình phòng chống sốt rét quốc gia và hoàn thiện hướng dẫn quốc gia về ngăn ngừa sốt rét quay trở lại. Trong năm vừa qua, WHO đã hỗ trợ Việt Nam hoàn thiện hướng dẫn và đảm bảo chất lượng chẩn đoán bệnh sốt rét.

Để ngăn ngừa sốt rét tái xuất hiện, Việt Nam cần duy trì cảnh giác cao, bao gồm cả các ca sốt rét ngoại lai. Trên thực tế, trong năm 2024, một phần ba số ca được ghi nhận ở Việt Nam là từ những người lao động Việt Nam từ nước ngoài trở về.

WHO tự hào khi được hợp tác với Viện Sốt rét – Ký sinh trùng – Côn trùng Trung ương và các viện khu vực cùng với các đối tác trong nỗ lực loại trừ sốt rét của quốc gia. Công tác quan trọng này được thực hiện với sự hỗ trợ của các nhà tài trợ, bao gồm Quỹ Toàn Cầu, Sáng kiến Tiếp cận Y tế Clinton (CHAI),  Hội Y tế Công cộng Việt Nam (VPHA) và Văn phòng Dịch vụ Dự án của Liên Hợp Quốc (UNOPS).